John Vervoort schrijft in de reeks ‘Zo begin je aan …’ een leidraad voor Nordic noir. (De Standaard 4 januari 2021)

Nergens meer cold cases dan in het Hoge Noorden

Nordic wat?

Nordic noir of Scandinavian noir is een subgenre van de misdaadliteratuur. Het wordt niet alleen bepaald door de geografische streek waarin de verhalen zich afspelen, in casu de winterse landschappen in het Hoge Noorden van Europa, maar ook door de sfeer waarin die verhalen gedrenkt zijn. Naast de obligate spanning waarbij een misdaad moet worden opgelost, zijn een flinke scheut melancholie (en zelfs zwaarmoedigheid) en een eerder sombere kijk op de menselijke soort noodzakelijke ingrediënten.

De speurders zijn vaak variaties op het personage van de grumpy old man die in de eerste plaats worstelt met zichzelf. Het zijn loners die incompetentie haten, een broertje dood hebben aan gezag en zonder gêne buiten de lijntjes kleuren. Ze walgen van een samenleving waarin elk moreel besef verdwenen lijkt. Veel verhalen draaien rond complexe maatschappelijke problemen (extreem geweld, corruptie, armoede, vluchtelingenproblematiek, racisme, politiek gesjoemel, terrorisme, wapen-, drugs- en vrouwenhandel) die de verrotting vergroten. Het cynisme loert om de hoek, maar haast tegen beter weten in blijven de speurders jagen op misdadigers, hoewel ze beseffen dat het vaak dweilen met de kraan open is.

Wie zijn de grondleggers?

Het Zweedse echtpaar Maj Sjöwall (1935-2020) en Per Wahlöö (1926-1975) schreef tussen 1965 en 1975 tien politieromans die het genre definiëren. Sjöwall en Wahlöö waren linkse journalisten die misdaadromans begonnen te schrijven om de excessen van de Zweedse sociaaldemocratie, die destijds als model gold voor de moderne welvaartsstaat, te bekritiseren. Niet toevallig luidt het laatste woord van het laatste boek in de reeks ‘Marx’. Nieuw was niet alleen dat ze maatschappelijke diepgang in hun verhalen stopten, maar ook dat ze de privélevens van hun speurders, van wie Martin Beck de belangrijkste is, doorheen de reeks lieten evolueren. Zo loopt Becks huwelijk op de klippen, heeft hij een moeilijke relatie met zijn dochter en komt hij uiteindelijk een nieuwe liefde tegen. Beck is het typevoorbeeld van de goede flik in een ontaarde wereld. Hij is hoegenaamd geen held, maar bereikt resultaten omdat hij soms met de moed der wanhoop blijft ploeteren en wroeten.

Wie zijn de literaire erfgenamen?

De lijst van schrijvers uit Scandinavië en ver daarbuiten die door het Zweedse echtpaar beïnvloed zijn, is lang. Hun bekendste literaire zoon is Henning Mankell (1948-2015) die tien boeken schreef rond speurder Kurt Wallander. Ook Zweeds, spannend en geëngageerd: Håkan Nesser, Arne Dahl en vooral Roslund & Hellström. Op IJsland werkt Arnaldur Indriðason aan een indrukwekkende reeks rond commissaris Erlendur Sveinsson. De Noorse schrijver Jo Nesbø laat zijn speurder Harry Hole met maatschappelijke en persoonlijke demonen worstelen. In Denemarken schrijft Jussi Adler-Olsen stevige misdaadromans rond cold cases. De koningin van het genre is de Noorse Karin Fossum, maar ook Kerstin Ekman, Anne Holt, Liza Marklund en Yrsa Sigurðardottir schrijven pakkende verhalen.

De succesvolste Scandinavische misdaadauteur werd Stieg Larsson, die met zijn Millenniumtrilogie en het fascinerende hoofdpersonage Lisbeth Salander een miljoenenpubliek bereikte. Goede nieuwe auteurs zijn onder meer Søren Sveistrup, Sara Blædel, Jørn Lier Horst en Thomas Enger. Die twee laatsten werken ook samen aan een reeks.

Is het wel literatuur?

Dit is de overbodigste vraag die je kunt stellen. Het genre heet misdaadliteratuur en de twee delen van het woord zijn even belangrijk. De beste Scandinavische misdaadverhalen zijn niet alleen spannend maar bulken van de sfeer, draaien rond grote maatschappelijke thema’s en hebben complexe personages. Vaak is de stijl sober, maar effectief. Indriðason zei me ooit dat hij niet deed aan ‘mooischrijverij, maar aan juistschrijverij’.

Dat het genre vooral in Noord-Europa floreert, heeft veel te maken met de vertel- en leescultuur die daar bestaat. Die gaat terug op de oeroude verhalen uit de Scandinavische mythologie die iedereen kent en waarin het vaak ook draait rond geweld, ontbering en wraak. Bovendien zijn de avonden er lang, de mensen wat stug en niet echt te vinden voor oeverloos gekeuvel. ‘Wij omarmen zelfs de stilte’, zei Adler-Olsen me ooit. ‘Wij zullen niet praten als we niks te zeggen hebben. Dan zitten we liever met een boek in een hoek.’

En als je niet graag leest?

De reeks verfilmingen en tv-series is haast eindeloos, denk maar aan The killing of The bridge. Een persoonlijke favoriet is de IJslandse serie Trapped. Of de Canadese serie Cardinal. Want ook daar is het vaak koud en donker, is de natuur overweldigend, zijn de wegen eindeloos en de koplampen in de sneeuw dreigend.