De herfst mag dan grauw en guur zijn, het jaargetij zorgt elke keer wel weer voor een prachtig kleurspektakel: bladeren in allerlei kleurschakeringen, van groen over geel en rood tot bruin. De linde, hazelaar, es en Europese esdoorn staan er geel bij. Beuk en zomereik vertonen meer bruine bladverkleuring. En sommige exoten, zoals de Amerikaanse eik, zijn helemaal oranje of rood. Waarvan hangt de verkleuring van de bladeren af, vraagt Imelda Baets zich af. ‘En welke bladeren laten als eerste los?’

Bladeren bevatten verschillende pigmenten die bijdragen aan de fotosynthese. ‘De bekendste is de groene bladkleurstof chlorofyl’, vertelt plantenfysioloog en bladerexpert Henk Hilhorst van de Universiteit van Wageningen. ‘Doordat dit chlorofyl zo dominant aanwezig is, kleurt het blad groen. Andere pigmenten zijn meestal ­carotenoïden, die geel zijn, en xanthofylen die een rode kleur hebben. Al die pigmenten vangen een ander deel van het zonlicht op.’

‘In de herfst breken de bomen allereerst het chlorofyl af. De groene kleur verdwijnt dan ten gunste van het geel en rood van de andere pigmenten. Of het blad geel of rood kleurt, hangt helemaal af van welke van de twee andere kleurstoffen dan nog dominant is.’

De bladval is onderdeel van het verouderingsproces van de bladeren. Dat verouderingsproces maakt nutriënten vrij uit de bladeren. De voedingstoffen worden elders in de boom opgeslagen en dienen als ­reserve zodat de boom weer snel nieuwe ­bladeren kan aanmaken in de lente.

Bomen optimaliseren hun fotosynthese. De verdeling van de pigmenten speelt daarin een belangrijke rol. De verhouding van de pigmenten in de bladeren hangt onder meer af van de felheid van het zonlicht dat de boom bereikt. Bomen die ook in de herfst nog veel zonlicht ontvangen, zullen vaak meer van de rode xanthofylen bevatten. Dat zie je bij de Noord-Amerikaanse ­esdoorns heel duidelijk. Het verklaart de beroemde rode ‘Indian summer’ in die contreien. ‘Het is goed mogelijk dat xanthofylen als een soort zonnebrandmiddel werken’, zegt Hilhorst.

Ook binnen een enkele soort, en zelfs binnen een enkele plant, kunnen de bladeren variatie vertonen in bladkleur. ‘In mijn tuintje heb ik een wilde wingerd staan’, zegt Geert Sioen van het Instituut voor ­Natuur- en Bosonderzoek (INBO). ‘Delen van deze wilde wingerd die veel rechtstreeks zonlicht ontvangen, verkleuren rood. Op andere plaatsen wordt hij geel.’

Blijft de vraag welke bladeren als eerste vallen. Ook daarin verschillen bomen van elkaar. ‘Bij de beuk start de verkleuring en de bladval vaak in de top van de boom’, zegt Sioen. ‘Maar bij de meeste boomsoorten is de bladval gelijkmatiger verdeeld tussen de top en de basis van de kroon. De laatste jaren blijven bladeren overigens langer aan de bomen doordat het warm blijft en we in de herfst nauwelijks nachtvorst kennen. Maar als het opeens hard waait, kunnen de herfsttaferelen toch weer snel voorbij zijn. En het kan ook voorkomen dat er midden in de zomer vervroegde bladval is door extreme droogte.’

Wetenschapswinkel, De Standaard 20 november 2020